Waldemar Maziarczyk

ZAMOSC W OKRESIE WOJNY POLSKO - BOLSZEWICKIEJ 1920 R.

(REAKCJE SPOLECZNE NA WYDARZENIA FRONTOWE)

Powstanie niniejszego artykulu ma scisly zwizek z zainteresowaniami i mozliwosciami badawczymi autora. Od wielu lat ze wzglзdu na charakter pracy zawodowej ma on bezposredni dostзp do zrфdel historycznych dotyczcych rodzinnego miasta. Mozliwosc zaprezentowania, co prawda, bardzo krфtkiego odcinka jego dziejфw mieszkancom dalekiego Tokmaku stala siз nieodpart. pokus. Skonstruowanie naukowego tekstu, ktфry miescilby siз w ramach tematycznych obecnej konferencji bylo mozliwe dziзki faktom majcym miejsce w miesicach letnich 1920 r. Wydarzenia wojny polsko - sowieckiej rozrywajece si wowczas w Zamosciu i jego okolicach splotly si na krotko z droge zyciowe Marka Danilowicza Bezruczko, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli Narodu Ukrainskiego w XX wieku. Ukazanie obrazu miasta, w ktorym z koniecznosci przebywal podczas slynnej ofensywy I Armii Konnej Siemiona Budionnego, pozwala poszerzyc spojrzenie na biograf! dowodcy 6 Dywizji Strzelcow Siczowych i uzupelnic je istotnymi szczegolami.

Postac generala Marka Bezruczko jest dosyc dobrze znana polskim historykom, ktorzy skoncentrowali zainteresowania i badania na wojnie polsko - sowieckiej i stosunkach polsko - ukrainskich w XX wieku. Rola, jake odegral podczas obrony Zamoscia w dniach 28 - 31 sierpnia 1920 r. przed oddzialami Armii Czerwonej jest rowniez szczegolowo przez nich odnotowana. Dorobek wiedzy na temat operacji wojskowych, ktore utarlo si nazywac ofensywy znad Wieprza, a zatem takze bitwy o Zamosc i calkowitego rozgromienia armii konnej Budionnego pod Komarowem w dniu 31 sierpnia jest znaczny. Wydaje si wobec tego celowa propozycja ukazania znanych wydarzen z punktu widzenia mieszkancow miasta, ktoremu przez trzy sierpniowe dni 1920 r. przyszlo pelnic rol atakowanej ze wszystkich stron twierdzy. Ich zachowanie i charakterystyczne reakcje na zagrozenie utraty zdrowia, zycia, czy chocby wlasnego mienia zostaly przez autora zrekonstruowane na podstawie zapisow akt miejskich przechowywanych w Archiwum Panstwowym w Zamosciu. Zawarte tam przekazy uzupelniono dotychczas niepublikowanymi materialami o charakterze wspomnieniowym i literature historyczn.

Obrona Zamoscia w 1920 r. kojarzona jest zazwyczaj ze znanymi w jego dziejach kolejnymi oblzeniami i wymieniana jako ostatni wyczyn tego miasta w roli twierdzy wojskowej. Na Zamosciu rzeczywiscie ciezy balast doswiadczen militarnych, ktore stanowie nieco sztuczne, ale wygodne metod periodyzacji jego dziejow. Juz w roku 1580, gdy powstal akt fundacyjny miasta, jego pomyslodawca i zalozyciel, kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski, zakladal, ze bdzie ono fortece nie do zdobycia i otoczyl go wzorowo zaprojektowanymi murami obronnymi. Jako twierdza bastionowa Zamosc wypelnial swoje rol zaliczajec jeden po drugim zwycisko odpierane ataki. Wyrazne cezure w jego dziejach jest rok 1821. Z obronnego, prywatnego miasta i reprezentacyjnej rezydencji rodziny Zamoyskich przeksztalcono go w twierdzy rzedowe owczesnego Krolestwa Polskiego i uczyniono typowym dla tamtego okresu obiektem militarnym. Zmodernizowano fortyfikacje, najbardziej okazale gmachy, jak palac Zamoyskich, budynek slynnej niegdys Akademii, ratusz i niektore koscioly zaadaptowano na koszary lub magazyny, a zycie ludnosci cywilnej podporzedkowano przepisom wojskowym. Do 1831 r. w Twierdzy „Zamosc" stacjonowal garnizon polski armii autonomicznego Krolestwa Kongresowego, nastpnie jednostki rosyjskich sil zbrojnych. W 1866 r. specjalny ukaz cara Aleksandra II zlikwidowal Twierdzy, co oficjalnie przywrocilo jej charakter normalnego organizmu miejskiego i pozwolilo na rozwoj. W XX wiek wszedl jednak Zamosc z olbrzymim bagazem zaleglosci gospodarczych i kulturalnych. Nadrabianie strat az do wybuchu I wojny swiatowej podlegalo wszelkim ograniczeniom, jakie od upadku powstania styczniowego stosowal administracyjno - policyjny aparat carski wobec terenow tak zwanego zaboru rosyjskiego. Dotkliwy, szczegolnie we wschodniej jego czsci, ucisk rusyfikacyjny dotknel rowniez Zamoscia. Wybuch wojny w 1914 r. spowodowal przelom polegajecy na uniemozliwieniu realizacji planow wynaradawiania Polakow. W nastpnym roku pod wplywem austriacko - niemieckiej ofensywy w Galicji Rosjanie na stale opuscili miasto ewakuujc urzdy i instytucje wraz z archiwami i calym majtkiem. Do 1918 r. na Zamojszczyznie trwala okupacja austrowgierska. Jej ramy pozwalaly jednak na pewien zakres swobod. Przywrocono polski jzyk urzdowy, zezwolono na tworzenie polskich szkol i stowarzyszen, tolerowano coraz odwazniejsze przejawy dzen do odzyskania niepodleglego panstwa. Latem 1918 r. w Zamosciu przeprowadzono pierwsze wolne wybory do Rady Miejskiej, a niespelna trzy miesice pozniej, 2 listopada, miasto bylo wolne.

Obraz miasta, ktore w 1920 r. ujrzal wysokiej rangi oficer armii Ukrainskiej Republiki Ludowej, pulkownik Marko Danilowicz Bezruczko, przedstawial si oplakanie. Potwierdzic to moze jeden z najbardziej pesymistycznie brzmicych dokumentow, na jaki natrafiono w aktach Magistratu, a mianowicie, sporzdzone juz po odparciu bolszewickiego natarcia sprawozdanie architekta powiatowego opisujce fatalny stan budynkow i wymieniajce niemal. list niezbdnych nakladow remontowych. Najwikszy wplyw na nienajlepszy stan utrzymania zabudowy miasta mialy zaleglosci inwestycyjne z okresu, kiedy bylo ono twierdz. Brak dbalosci ze strony wladz wojskowych o podstawowe potrzeby infrastrukturalne przyniosly wtedy miastu wiksze szkody niz konsekwencje wystpowania w roli przyfrontowego osrodka w czasie I wojny swiatowej. Okazala architektura w obrbie dawnych murow obronnych przypominala wprawdzie o dawnej swietnosci grodu, ale byla ona juz tylko namiastk. tego, czym zachwycala w przeszlosci. Cale bowiem bogactwo wystroju wikszosci