T. Srogosz

DYWIZJA UKRAINSKA I PODOLSKA WOBEC WKROCZENIA ARMII ROSYJSKIEJ DO RZECZYPOSPOLITEJ W 1783 ROKU

Ostatnie cwiercwiecze XVIII w. przyniosto zasadnicze zmiany w uktadzie sit na Morzu Czarnym i na Batkanach. Takie wydarzenia, jak traktat w Kьczuk Kainardzi (1774), czy aneksja Krymu (1783) wzbudzity niepokoj nie tylko w Stambule, ale rowniez w innych stolicach europejskich. Na sukcesy Katarzyny II i jej dalsze plany wobec Turcji patrzono nawet w Londynie z rosnqcym niepokojem [4, 300]. Jednak sukcesy or?za rosyjskiego okazaty si? na tyle silnym argumentem, ze wszystkie dyskusje na temat utrzymania status quo w tym regionie byty bezskuteczne [5, passim]. Ekspansja imperium Katarzyny II w tym kierunku niosta za sobq intensywnq kolonizacj? potudniowych prowincji panstwa rosyjskiego i zaanektowanych terytoriow, ktorq kierowat ksiqz? taurydzki (od 1784 r.) Grigorij Potiomkin [7, 287-346]. W 1778 r. caryca wezwata wszystkich chrzescijan znajdujqcych si? na Krymie do przesiedlenia si? na tereny potudniowych guberni rosyjskich. Przy pomocy armii operacja ta zostata przeprowadzona sprawnie i okoto 30 000 osob opuscito granice Chanatu Krymskiego. Jednoczesnie nad Dnieprem zacz?to budow? duzych osrodkow miejskich (Jekaterynostaw, Cherson). Ksiqz? Potiomkin byt w swoim zywiole, patronowat lub nawet osobiscie opracowywat projekty kolonizacji rosyjskiego Potudnia.

Traktat w Kьczuk Kainardzi nie stanowit w sprawie Krymu zadawalajqcego rozwiqzania zarowno dla Rosji, ktora nie kryta swych apetytow na aneksj? ziem Chanatu, jak tez zwtaszcza dla Turcji, chcqcej przywrocic stan sprzed 1774 r. Rosyjsko-turecka konwencja w Ainali-Kawak z 1779 r. potwierdzita warunki traktatu w Kьczuk Kainardzi, poniewaz zadne z panstw europejskich nie chciato rowniez wowczas interweniowac w sprawie utrzymania rownowagi w basenie Morza Czarnego. Turcja zobowiqzata si? uznac dozywotniq wtadz? prorosyjskiego chana Szahina Gireja, nie mieszac si? w wewn?trzne sprawy Krymu, zrezygnowata tez z religijnego zwierzchnictwa nad Chanatem. Rosja obiecata wycofac swoje wojska z Krymu, oddata tez Turcji skrawek terenu koto Oczakowa. W kolejnych latach trwaty spory chana z opozycjq, rozruchy, ktore staty si? doskonatym pretekstem do interwencji rosyjskiej. Latem 1782 r. armia carska pod dowodztwem ksi?cia Potiomkina wkroczyta na Krym i rozproszyta powstancow. Pod ostonq bagnetow rosyjskich Szahin Girej powrocit do Bachczysaraju i rozpoczqt ostre represje wobec przeciwnikow politycznych, co jednak nie doprowadzito do stabilizacji. Katarzyna II i jej faworyt postanowili wobec tego zakonczyc „tatarskq anarchi?".

Jeszcze w 1782 r. ksiqz? Potiomkin sondowat wsrod arystokracji tatarskiej opinie na temat przytqczenia Krymu do Rosji [8, 272]. W memoriale skierowanym do carycy uzasadniat koniecznosc wtqczenia tego obszaru pod jej panowanie. W marcu 1783 r. przebywat w Petersburgu, gdzie omawiat z Katarzyny II szczegotowy plan aneksji Krymu. Jeszcze wtedy liczono si? z reakcjq stolic europejskich, ale wqtpliwosci te rozwiat list od cesarza austriackiego Jozefa II, w ktorym nie znaleziono podstaw do obaw o podj?cie zdecydowanych krokow w obronie niepodlegtosci Chanatu. W Petersburgu liczono si? jedynie, ze ekspansja spotka si? z kontrakcjq Prus, co moze doprowadzic do konfliktu militarnego lub zgody na ekwiwalenty dla krola Fryderyka II w postaci ziem Rzeczypospolitej (Gdansk i Torun, a byc moze cz?sc Wielkopolski) [6, 571]. Imperatorowa wydata 8 kwietnia 1783 r. manifest, w ktorym ogtosita przytqczenie Krymu do Rosji, obarczajqc winq Turcj? za nie dotrzymywanie traktatow oraz obiecujqc tolerancj? dla ludnosci tatarskiej i zrownanie jej praw ze statusem odpowiednich stanow w panstwie rosyjskim.

Plan akcji przytqczenia Krymu przewidywat tez wkroczenie zotnierzy rosyjskich na terytorium Rzeczypospolitej w celu ochrony skrzydta gtownych sit inwazyjnych od strony Motdawii i Wotoszczyzny, a byc moze Prus, ewentualnie zneutralizowania nastrojow szlachty polskiej (pami?tano o pomocy tureckiej dla konfederatow barskich). Od 1781 r., czyli od dymisji Nikity Panina i wzrostu wptywow na polityk? zagranicznq Potiomkina, ktory byt zwolennikiem rozluznienia kurateli, armia rosyjska nie stacjonowata w granicach Rzeczypospolitej [11, 191]. Jednak wobec planow aneksji Krymu zaszta polityczna i strategiczna koniecznosc szerzej zakrojonych dziatan.

Armia rosyjska przekroczyta granicз prawdopodobnie okoto potowy czerwca 1783 r. W liscie do generata Jozefa Gabriela Stempkowskiego z 20 czerwca 1783 r. krol Stanistaw August Poniatowski informowat, ze na posiedzeniu Rady Nieustajqcej odczytano raport o wkroczeniu dwoch korpusow rosyjskich [3, 501-502]. Pierwszym korpusem dowodzit ksiqzз generat (pozniejszy feldmarszatek) Nikotaj Repnin, ktory wczesniej sprawowat funkcjз ambasadora w Warszawie. Repnin swojq kwaterз ustanowit w Humaniu. Drugim korpusem dowodzit hrabia generat (pozniejszy feldmarszatek) Nikotaj Sottykow, owczesny wiceprzewodniczqcy Kolegium Wojny (od 1788 r. przewodniczqcy). Sottykow stacjonowat w Niemirowie. W pazdzierniku 1783 r. wtadze ocenity, ze w granicach Rzeczypospolitej przebywato 60 000 zotnierzy rosyjskich (szczegotowy etat korpusow rosyjskich przedstawit 22 grudnia 1783 r. generat Karol Skarbek Malczewski) [2, 604-606; 3, 628]. Zgrupowanie tak duzych sit przez Rosjan miato uzasadnienie strategiczne, gdyz ewentualny atak armii tureckiej nastqpic by mogt od strony Potwyspu Batkanskiego. Krol zalecat Stempkowskiemu zachowanie spokoju, unikanie kontaktu z Rosjanami. Stempkowski miat dobrac zdolnych oficerow, ktorzy udadzq siз do kwater dowodcow rosyjskich, i poinstruowac ich co do zasad rozmow w sprawie zapobiegania krzywdom mieszkancow. Nalezy tez szybko raportowac (nie szczзdzqc sztafet) o ruchach wojsk